Cognitieve dissonantie is een psychologisch mechanisme dat ontstaat wanneer je twee tegenstrijdige overtuigingen, gedachten of gevoelens tegelijk ervaart. Die innerlijke spanning voelt ongemakkelijk — en dus probeert je brein het ‘kloppend’ te maken.
In gezonde situaties helpt dit mechanisme je om nieuwe inzichten te integreren en keuzes te maken die bij je waarden passen. Maar in een toxische relatie, zoals met een narcist, kan cognitieve dissonantie je juist vastzetten in een patroon van verwarring, schuldgevoel en zelfverwijt.
In dit artikel duiken we dieper in de psychologie van cognitieve dissonantie, met specifieke aandacht voor hoe het werkt in relaties, hoe het je herstel belemmert, en hoe je eruit kunt breken.
Cognitieve dissonantie: voorbeeld uit het dagelijks leven
Een klassiek cognitieve dissonantie voorbeeld is dat van de roker die weet dat roken schadelijk is voor de gezondheid, maar toch blijft roken. Om die spanning te verminderen zegt hij tegen zichzelf: “Mijn opa rookte ook en die is 90 geworden.” Zo probeert hij de kloof tussen zijn gedrag en overtuiging te overbruggen.
In relaties werkt het net zo. Je partner maakt kwetsende opmerkingen, maar daarna krijg je bloemen of een lief berichtje. Vervolgens voel je de botsing: “Dit voelt niet goed” versus “Maar hij/zij zegt dat hij van me houdt.” Je brein probeert deze tegenstrijdigheid op te lossen door bijvoorbeeld te denken: “Misschien ben ik inderdaad te gevoelig.” Zo raak je steeds verder verwijderd van je intuïtie en waarheid.
Cognitieve dissonantie in relaties
Cognitieve dissonantie in relaties komt veel voor, maar in relaties met narcisten is het vrijwel altijd structureel en diep destructief. Een narcistische partner wisselt vaak tussen extreme idealisering (lovebombing) en afwijzing (devaluatie). Je wordt eerst op een voetstuk gezet, om daarna plotseling genegeerd of gekleineerd te worden. Dit creëert een emotionele rollercoaster waarin je steeds wanhopiger probeert te begrijpen wat er gebeurt.
Je brein wil dat alles logisch en samenhangend blijft, dus verzin je verklaringen:
“Hij heeft gewoon een slechte dag.”
“Ze doet zo omdat ze vroeger is gekwetst.”
“Als ik beter mijn best doe, komt het vast goed.”
In werkelijkheid ben je bezig jezelf te verdraaien om de ander te kunnen blijven begrijpen. Een schrijnend gevolg van cognitieve dissonantie.
Cognitieve dissonantie en narcisme
Wanneer je met een narcist te maken hebt, raak je gevangen tussen wat je weet en wat je hoopt. Je weet dat je niet goed behandeld wordt, maar je hoopt dat het weer wordt zoals in het begin. Je voelt dat je pijn wordt gedaan, maar je wilt geloven dat de ander van je houdt. Deze botsende waarheden zorgen voor diepe innerlijke onrust: cognitieve dissonantie ten top.
Narcisten maken daar bewust of onbewust gebruik van. Ze wisselen manipulatie, schuldinductie en idealisering zo af dat jij voortdurend gaat twijfelen aan je waarneming. Het gevolg is vaak dat je hen verdedigt, zelfs tegenover jezelf, omdat de waarheid te pijnlijk is om onder ogen te zien.
Deze vorm van cognitieve dissonantie is niet zomaar ‘vervelend’. Het kan traumatisch zijn en zelfs leiden tot symptomen van een cognitieve dissonantie stoornis, waarbij je last krijgt van paniekaanvallen, slapeloosheid, identiteitsverlies en chronische stress.
Ben jij op een punt beland waarop je het gevoel hebt dat je jezelf bent kwijtgeraakt in de relatie? Dan is het tijd om deze patronen te doorbreken.
De videocursus Herkenning, Heling en Vrijheid, ontwikkeld door coach en ervaringsdeskundige Tanja van Rij, helpt je stap voor stap om weer in contact te komen met je intuïtie, grenzen te leren stellen, en je zelfvertrouwen terug te winnen. De cursus is speciaal gemaakt voor mensen die slachtoffer zijn geworden van narcistisch misbruik, en biedt precies de inzichten die je nodig hebt om los te breken uit de verwarring van cognitieve dissonantie.
Klik hier voor meer nformatie over ‘Herkenning, Heling en Vrijheid’ >>
Cognitieve dissonantie in de psychologie
In de psychologie wordt cognitieve dissonantie al sinds de jaren ’50 onderzocht. De term werd geïntroduceerd door sociaal psycholoog Leon Festinger, die ontdekte dat mensen sterk de neiging hebben om innerlijke tegenstrijdigheden glad te strijken — ook als dat ten koste gaat van de waarheid.
Bijvoorbeeld: als je partner je emotioneel verwaarloost, maar jij hebt jarenlang tegen jezelf en anderen gezegd dat jullie een geweldig stel zijn, dan is het moeilijk om die overtuiging los te laten. Liever houd je vast aan het verhaal dat je al kende, dan dat je de pijnlijke waarheid onder ogen ziet. En dat maakt cognitieve dissonantie zo gevaarlijk in relaties met narcisten: je blijft jezelf voorhouden dat alles nog goed kan komen, zelfs als dat niet realistisch is.
Hoe kun je de spiraal doorbreken?
Het begint met bewustwording. Stel jezelf regelmatig vragen als:
- Wat weet ik diep van binnen dat ik nu probeer te ontkennen?
- Welke overtuiging houd ik vast die eigenlijk niet klopt met mijn ervaring?
- Wat zou ik mijn beste vriend(in) adviseren als hij/zij in deze situatie zat?
Daarnaast is het belangrijk om met anderen te praten. Met mensen die jou écht zien en horen. Het spiegelen van je verhaal aan een veilig iemand, kan je helpen om weer helder te denken.
Herstel van cognitieve dissonantie betekent niet alleen dat je de narcist loslaat, maar ook dat je weer leert vertrouwen op je gevoel, je grenzen en je intuïtie. Het is een proces, maar het is mogelijk. En jij bent het waard.
Conclusie
Cognitieve dissonantie is één van de krachtigste mechanismen waardoor slachtoffers van narcistisch misbruik vast blijven zitten. Door dit mechanisme te herkennen en te begrijpen, zet je een belangrijke stap richting herstel. Blijf niet in cirkels ronddraaien. Kies vandaag nog voor duidelijkheid, rust en een leven waarin jij jezelf weer kunt vertrouwen.
In bovenstaande aflevering van onze videocast besteden we ook aandacht aan cognitieve dissonantie.