Een gezin met een narcistische ouder wordt gekenmerkt door een ongezonde dynamiek waarin macht, controle en manipulatie de boventoon voeren. De kinderen krijgen vaak onbewust een rol toebedeeld, afhankelijk van wat de narcistische ouder nodig heeft. Dit kan grote gevolgen hebben voor hun zelfbeeld en latere leven. De drie meest voorkomende rollen binnen een narcistisch gezin zijn die van scapegoat (zondebok), lieveling (golden child) en het onzichtbare kind.
In dit artikel bespreken we de gezinsdynamiek binnen een narcistisch gezin, de verschillende rollen die kinderen krijgen en wat de gevolgen hiervan zijn.
De narcistische ouder: manipulatie en controle in het gezin
Bij een narcistische ouder draait alles om zichzelf. De narcistische ouder zet de eigen behoeften op de eerste plaats en negeert die van de kinderen. Dit komt voort uit het feit dat een narcistische moeder of vader niet in staat is tot echte empathie. Hun kinderen zijn geen individuen met eigen gevoelens en wensen, maar verlengstukken van henzelf.
Omdat een narcist als ouder constant bewondering en bevestiging nodig heeft, zorgt hij of zij ervoor dat er in het gezin een dynamiek ontstaat waarin de kinderen strategisch tegen elkaar worden uitgespeeld. Dit creëert een disfunctioneel gezin, waarin kinderen niet de liefde en veiligheid ervaren die ze nodig hebben om gezond op te groeien.
Een veelvoorkomend kenmerk binnen een narcistische opvoeding is parentificatie. Dit betekent dat een kind verantwoordelijk wordt gemaakt voor de emotionele behoeften van de ouder. In plaats van dat de ouder het kind begeleidt en steunt, is het het kind dat moet zorgen voor de ouder. Dit kan ernstige psychische gevolgen hebben, zoals een laag zelfbeeld, perfectionisme en problemen met grenzen stellen.
De drie rollen binnen een narcistisch gezin
Om controle over het gezin te behouden, devalueert en idealiseert een narcistische ouder zijn of haar kinderen op een ongezonde manier. Dit leidt meestal tot een vaste rolverdeling, waarbij de kinderen verschillende functies vervullen in het zieke systeem van de ouder.
1. De scapegoat (zondebok)
De scapegoat is het kind dat overal de schuld van krijgt. Dit kind is de ‘zondebok’ en wordt gezien als het probleem binnen het gezin. De narcistische moeder of vader projecteert al zijn of haar onzekerheden en frustraties op dit kind. Het wordt bekritiseerd, vernederd en soms zelfs openlijk gehaat.
Het grote gevaar van deze rol is dat de scapegoat vaak de realiteit begint te geloven die de narcistische ouder creëert: dat hij of zij waardeloos is. Kinderen die als zondebok worden aangewezen, ontwikkelen vaak ernstige problemen zoals:
- Een laag zelfbeeld
- Angststoornissen en depressie
- Moeite met het aangaan van gezonde relaties
- Een diepgeworteld schuldgevoel en een neiging tot perfectionisme
Het leven met een narcistische ouder is voor de scapegoat extra zwaar, omdat hij of zij ook vaak door andere familieleden wordt meegetrokken in het beeld dat de narcist schetst. Dit kind is zogenaamd “het probleem” en krijgt weinig steun.
2. Het golden child (lievelingetje)
Het tegenovergestelde van de scapegoat is het golden child. Dit kind wordt door de narcistische ouder op een voetstuk geplaatst. Het voldoet aan de verwachtingen van de ouder en wordt overladen met aandacht, lof en privileges. Maar deze aandacht is voorwaardelijk.
Een narcistische moeder of vader ziet het lievelingetje niet als een op zichzelf staand individu, maar als een verlengstuk van zichzelf. Dit kind moet perfect presteren om de ouder er goed uit te laten zien. Er wordt van het golden child verwacht dat het loyaal blijft aan de ouder en het beeld van perfectie hooghoudt.
De gevolgen voor het lievelingetje kunnen net zo schadelijk zijn als voor de scapegoat:
- Angst om te falen en perfectionisme
- Problemen met autonomie en identiteit
- Schuldgevoelens tegenover de andere gezinsleden
- Ongezonde afhankelijkheid van de narcistische ouder
In sommige gevallen kan het golden child zelf narcistische trekjes ontwikkelen, omdat het geleerd heeft dat het ‘beter’ is dan de rest en dat manipulatie loont.
3. Het onzichtbare kind
Naast de scapegoat en het golden child is er vaak nog een derde rol: het onzichtbare kind. Dit kind probeert conflicten te vermijden door zichzelf zo onopvallend mogelijk te maken. Het trekt zich terug, ontwikkelt een rijk innerlijk leven en zoekt veiligheid in stilte.
Het onzichtbare kind ervaart:
- Gevoelens van eenzaamheid en isolatie
- Moeite met het uiten van emoties
- Problemen met het aangaan van hechte relaties
- Angst om op de voorgrond te treden
Omdat dit kind geen aandacht vraagt of problemen veroorzaakt, wordt het vaak genegeerd door de narcistische ouder. Hierdoor mist het de emotionele ondersteuning die nodig is voor een gezonde ontwikkeling.
Herkenning rolverdeling
Zelf groeide ik als kind ook op in een gezin met een narcistische ouder, mijn moeder. De rol die ik kreeg was die van de scapegoat. Mijn verhaal kun je lezen in het artikel Narcistische moeder. Mijn zus had de rol van lieveling. Zij was voorbestemd om carriere te maken en onze narcistische moeder trots te maken. Doch, in tegenstelling tot wat ik als kind dacht, had zij het ook niet makkelijk. Over haar ervaring schreef ze een uitgebreid gastblog.
Interessant is dat zij helemaal niet de indruk had het ‘Golden Child’ te zijn. Om een voorbeeld te geven: onze moeder zat in alle oudercommissies van de scholen waarop ik zat, niet die van mijn zus. Vele jaren later zou ze mij vertellen dat ze hierdoor destijds dacht dat onze moeder meer belangstelling voor mij had dan voor haar.
Wat ze toen niet kon weten was dat onze narcistische moeder op de vergaderingen van de oudercommissie mij zwart maakte. Ze zette me neer als een rotjongen die weliswaar op school bijna niets zei, maar zich thuis verschijkkelijk misdroeg. Het gevolg: de leerkrachten hadden een hekel aan mij en andere kinderen vertelden dit verhaal, dat ze weer van hun ouders hoorden, door op school.
De rolverdeling omgedraaid
Toen mijn zus niet aan de eisen en verwachtingen van onze narcistische moeder kon voldoen, en een andere richting op wilde, leken de rollen te wisselen. Eerst pushte onze moeder haar om een hoge opleiding te doen, maar nu wilde ze dat ik een opleiding tot rij-instructeur ging volgen.
Nu moest de scapegoat ineens carriere gaan maken en de narcistische ouder trots maken. Doch door jaren van narcistische mishandeling thuis, en gepest worden op school, was ik uiterst onzeker geworden. Niet echt een handige eigenschap voor een rij-instructeur. De opleiding maakte ik af, maar ik kreeg uiteindelijk geen baan in deze branche.
Omgaan met een narcistische ouder
Of je nu de scapegoat, het golden child of het onzichtbare kind bent (geweest), de impact van een narcistische ouder is enorm. Veel volwassenen dragen de gevolgen van hun narcistische opvoeding mee in hun volwassen leven.
Hoe kun je omgaan met een narcistische ouder?
Als kind kun je er helaas weinig tegen doen. Ten eerste ben je je er dan niet van bewust dat één van je ouders een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft. bovendien ben je als kind volledig afhankelijk van je ouders. Maar wanneer je volwassen bent is het belangrijk de volgende stelregels te hanteren:
- Begrijp de dynamiek – Het is belangrijk om te erkennen dat het probleem bij de ouder ligt, niet bij jou.
- Stel grenzen – Narcistische ouders respecteren geen grenzen, dus wees duidelijk en consequent.
- Zoek steun – Lotgenotencontact of therapie kan enorm helpen bij het verwerken van de gevolgen van een narcistische moeder of vader.
- Overweeg afstand – Soms is het beter om het contact te beperken of helemaal te verbreken.
NB: Zelf heb ik op 47-jarige leeftijd het contact met mijn narcistische moeder verbroken. Dit nadat ze mij voor de zoveelste keer had vernederd, nadat ik met haar wilde praten over het psychisch misbruik tijdens mijn jeugd. Ik zocht erkenning, maar die kreeg ik niet. En toen kwam het moment dat voor mij de maat vol was.
Opgroeien met een narcistische ouder
Een narcistische ouder creëert een ongezonde dynamiek waarin kinderen vastzitten in rollen zoals de scapegoat, het golden child en het onzichtbare kind. Dit laat diepe sporen na en kan je in je volwassen leven blijven beïnvloeden.
Het herkennen van deze patronen is de eerste stap naar herstel. Bewustwording helpt je om de impact van narcistisch ouderschap los te laten en weer regie over je eigen leven te nemen.
Wil jij weten hoe je écht kunt loskomen en weer kunt bouwen aan een toekomst waarin jij centraal staat? Meld je dan aan voor het gratis webinar ‘De Drie Onmisbare Geheimen voor Een Nieuw Begin na Narcistisch Misbruik’ en zet vandaag de eerste stap!